Evliya Çelebi'nin Kaleminden 17. Yüzyıl Kahramanmaraş’ı: Ejderha Efsanesi ve Kal’a Tasviri

Maraş’ın hem coğrafi hem de efsanevi yönleriyle anlatıldığı bu notlar, şehrin tarihsel derinliğine ışık tutuyor.

1649 ve 1671 Yıllarında İki Ziyaret

Evliya Çelebi, 1649 yılında Filistin’den İstanbul’a dönerken Maraş’a uğramış ve bu seyahate dair notlarını Seyahatnâme’nin üçüncü cildinde toplamıştır. İkinci ziyareti ise 1671-1672 yıllarında hac yolculuğu sırasında gerçekleşmiş ve bu kez izlenimlerine ünlü “Hac Kitabı” olan dokuzuncu ciltte yer vermiştir. Bu yazıda, Çelebi’nin ikinci ziyareti sırasında kaleme aldığı gözlemler yer almaktadır.

Efsanelerle Bezenmiş Bir İsim: “Maraş”

Evliya Çelebi, Maraş’ın adının kökenine dair iki efsanevi anlatıya yer verir. Bunlardan biri, şehri yutan bir ejderhaya dair halk söylencesidir. Diğeri ise, omuzlarında yılan bulunan ve insan beyinleriyle beslenen efsanevi zalim hükümdar Dahhak’a dayandırılır. Maraş’ın ismi bu anlatılarda geçen “Mar-ı İş” (yılan işi) ifadesinden türediği şeklinde açıklanır.

Kal’anın Tarihi ve Yapısı

Maraş Kalesi’ni detaylı şekilde betimleyen Çelebi, kalenin şekli, mimarisi ve tarihi hakkında zengin bilgiler verir. Kaleye dair verdiği bilgilerde, Sultan Süleyman Han döneminde (915 Hicri / 1509 Miladi) inşa edilen kale kapısında yer alan kitabeler ve aslan kabartmalarından da söz eder.

Kitabedeki metin şu şekildedir:

“El-hamdü ve leyletü’s-salât alâ Muhammed hayrü’l-ibâd…”
(Süleyman Han’ın inşa emriyle yapıldığını belirten tarihi bir kitabe.)

Eyaletin Gücü ve Yönetimi

Evliya Çelebi’ye göre Maraş, Zülkadriye Beyliği döneminden itibaren önemli bir eyalet merkeziydi. Eyaletin yıllık vergi gelirleri, askerî yapısı ve bağlı sancakları detaylı şekilde kayıt altına alınmıştır. Öne çıkan bilgilerden bazıları şunlardır:

Maraş eyaletine bağlı sancaklar: Ayıntab, Malatya, Niğde, Kars ve Samsad.
Toplam asker sayısı: Yaklaşık 5.500.
Timar ve zeamet sistemi: Eyalet genelinde toplam 2.169 kılıç tımara bağlanmıştır.
Maraş Sancağı’na bağlı kazalar: Elbistan, Bertiz, Zeytuniyye, Göynük, Haruniye, Andron, Elbeyli gibi toplam 12 kaza.

Kültürel ve Sosyal Yapı

Evliya Çelebi, Maraş şehrinde yer alan 42 mahalle, camiler, şeyhülislamlık, nakibüleşraf, ulema, sipahi ve yeniçeri teşkilatları gibi dönemin sosyal yapısını da dikkatle not eder. Bu bilgiler, Osmanlı şehir yapılanmasının taşradaki örneğini görmek açısından önem taşımaktadır.