Osmanlıda Partiler

Bizim bugün “Parti” olarak bildiğimiz oluşumların benzeri, Osmanlı döneminde Cemiyet, Fırka, Komite` isimleriyle kurulmuş. Bazılarının sandığı gibi `Çok partili hayata geçtikten sonraki olgu` değil partiler. Yaklaşık bir asır kadar öncesinden itibaren kurulan 90 civarında fırka görüyoruz. Sadece ismen saymak bile zahmetli. Olsun, biz bu zahmete katlanalım. Demokrasi tarihimiz üzerine kafa yoranlar arasından birilerine bir fikir verir belki.

1859 Fedailer Cemiyeti,

1865 Yeni Osmanlılar Cemiyeti,

1878 Ali Suavi (Üsküdar) Komitesi, Kleanti Skalyeri-Aziz Bey Komitesi

1889 Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti, İttihad-ı Osmanî Cemiyeti

1892Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti

1894 Osmanlı İttihad ve İnkılâp Cemiyeti

1904 Cemiyet-i İnkılabiye

1906 Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, Vatan ve Hürriyet Cemiyeti

1907 Selamet-i Umumiye Kulübü

1908: Fedakaran-ı Millet Cemiyeti, Nesl-i Cedit Kulübü, Türk Derneği,

1909 Osmanlı Ahrar Fırkası, Osmanlı Demokrat Fırkası. İttihad-ı Muhammedi Fırkası (Fırkasi Muhammediye), Heyet-i Müttefika-i Osmaniye, İslahat-ı Esasiye-i Osmaniye Fırkası.

1910: Ahali Fırkası, Osmanlı Sosyalist Fırkası

1911: Türk Yurdu Cemiyeti, Cenevre Türk Yurdu, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Türk Ocağı

1912: Halaskâr Zabitan Grubu, Milli Meşrutiyet Fırkası, İstihlak-ı Milli Cemiyeti, Lozan ve Neuchatel Türk Yurdu

1913: Paris Türk Yurdu

1916: Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti

1917: Halka Doğru Cemiyeti

1918: Radikal Avam Fırkası, Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası, İstihlas-ı Vatan Cemiyeti, Kars Millî Şura Hareketi Hükümeti, Karakol Cemiyeti, Selamet-i Amme Heyeti, Teceddüt Fırkası, Osmanlı Sulh ve Selamet Cemiyeti, Millî Kongre, Ahali İktisat Fırkası, Trakya Paşaeli Müdafaa Heyet-i Osmaniyesi, İzmir Müdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti, Selamet-i Osmaniye Fırkası, Kilikyalılar Cemiyeti, Sosyal Demokrat Fırkası, Sulh ve Selamet-i Osmaniye Fırkası.

1919: Vahdet-i Milliye Heyeti, Kürdistan Teali Cemiyeti, Millî Ahrar Fırkası, İngiliz Muhipleri Cemiyeti, Şarki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti, Hareket-i Milliye Redd-i İlhak Teşkilatı, Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası, Osmanlı İla-i Vatan Cemiyeti, Millî Türk Fırkası, İlhak-ı Red Hey`et-i Milliyesi(Müdafaa-i Vatan Hey`eti), Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti, Aydın Hey`et-i Milliyesi, Denizli Hey`et-i Milliyesi, Vilson Prensipleri Cemiyeti, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Nigehban Cemiyet-i Askeriyesi, Osmanlı Mesai Fırkası, Osmanlı Çiftçiler Cemiyeti Fırkası, Mağdurun-i Siyasiye Teavün Cemiyeti, Teali-i İslâm Cemiyeti, Türkiye Sosyalist Fırkası, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, İstanbul Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti.

1920: Yeşil Ordu, Amele Fırkası, Gizli Komünist Fırkası, Halk İştirakiyun Fırkası, Mim Mim Grupları (Müdafaa-i Milliye Teşkilatı), Türkiye Zürra Fırkası, Türkiye Komünist Fırkası, Türkiye Komünist Partisi.

1921: Tarik-i Salah Cemiyeti, Birinci Grup(Birinci Müdafaa-i Hukuk Grubu), Şark-i Karib Çerkesleri Temin-i Hukuk Cemiyeti, Müstakil Sosyalist Fırkası.

1922: İkinci Grup(İkinci Müdafaa-i Hukuk Grubu), Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti

1923: Halk Fırkası

Birinci Dünya Savaşı sırasında kurulan fırka yok. Sonrasında ise bir patlama görülüyor. Listenin sonunda yer alan fırka, Cumhuriyetten sonra Cumhuriyet Halk Fırkası-Partisi ismini alır.

DEMOKRATLARIN KÖKENİ: OSMANLI AHRAR FIRKASI

Bediüzzaman`ın sitayişle bahsettiği, demokratların kökeni Osmanlı Ahrar Fırkası, Prens Sabahaddin`in `teşebbüs-i şahsi, adem-i merkeziyet ve etnik eşitlik` fikirleri çerçevesinde yakın çalışma arkadaşları Nureddin Ferruh ve Ahmed Samim, Ahmet Fazlı, Mahir Sait, Celaleddin Arif, Kıbrıslı Tevfik, Nazım ve Şevket tarafından 14 Eylül 1908 tarihinde kuruldu. Prens Sabahaddin, bu fırkanın başkanlığını kabul etmez, ama desteğini verir. Zaten bu parti, onun savunduğu fikirleri Osmanlı siyasi hayatına taşıyordu.

Böylece, İttihad ve Terakki, tekelciliği ve gizliliği, orduyu siyasete karıştırıp baskı aracı olarak kullanması eleştirilmeye başlanmıştır. Fırka, basın sahasında, Bediüzzaman`ın da bazılarında yazılar neşrettiği İkdam, Sabah, Yeni Gazete, Saday-ı Millet ve Serbesti gazeteleri ile temsil edilir. Servet-i Fünun dergisi de Ahrar`lara destek verenler arasındaydı. Daha sonra Hürriyet ve İtilaf Fırkası ile birleşen Ahrarlar, kuru bir isim ve resimden ibaret değil, gerçek `hür teşebbüs ve meşrutiyet-demokrasi` taraftarıdır.

Böylece, İttihad ve Terakki`ye yönelen bütün muhalefetin bir araya geldiği siyasi bir organ oldu. İttihatçıların milliyetçi` görüntüsüne karşılık, Osmanlı ittihadından yana olan Bulgar, Rum, Arnavud, Ermeni ve Arap mebusların büyük bir bölümü bu partiye dahil olmuştu.

Henüz bütün ayrıntıları ortaya çıkmamış; ancak İttihad ve Terakki Cemiyeti`ne karşı oluşan yoğun tedirginlik havası içerisinde İngilizlerin tahrikiyle Otuz Bir Mart Vak`ası (1909) patlak vermiştir. Bunun üzerine II. Abdülhamid tahttan indirildi. Hadisenin elebaşları hemen yakalanarak idam edildi. Olaya karıştığı tespit edilen Osmanlı Ahrar Fırkası mensupları(milletvekilleri) yargılanarak sürgüne gönderildi.

CHP`den ayrılan Rauf Orbay, Adnan Adıvar, Refet Paşa, İsmail Canbulat gibi isimler, 17 Kasım 1924 yılında Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasını kurdular. Bunlar, `Mecliste otorite hakimiyeti ve oligarşik gayelere hizmet edildiğinden şikayetçi idiler. Ahrarlar ekolünden sayılabilecek ve Atatürk karşısında muhalefet eden liberal TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI (İlerici Cumhuriyet Partisi) da, büyük bir itibara mazhar olmasına rağmen; Şeyh Said hadisesi yüzünden, halkın dini duygularını istismar etmekle suçlandı. 05 Haziran 1925 tarihinde İstiklal Mahkemesi kararıyla Bakanlar Kurulu tarafından kapatılmış olup Partinin yöneticilerine de cezalar verilmiştir.

Not: Şubat 1925'te baş gösteren Şeyh Said İsyanı dolayısıyla Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası iktidar tarafından eleştirilere maruz kalmıştır. Dönemin başbakanı Ali Fethi Okyar istifa etmiş ve güvenoyu alarak başbakan olan İsmet Paşa Takrir-i Sükun kanununu yürürlüğe koyarak basına ciddi cezalar kesilmesinin yolunu açmıştır. Bu arada TCF'nin kapatılması süreci hızlanır ve fırka 5 Haziran 1925'te kapatılır. 14 Haziran 1926'da İzmir Suikastı sonrasında bazı paşalar tutuklanır ve idam hükmüyle yargılanır. Fakat içlerinde Kâzım Karabekir ve Ali Fuat Paşa gibi İstiklal Savaşı'na katılanların da bulunduğu bu komutanlar, Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın "özel affı" ile idamdan kurtulmuşlardır.

1930`larda Serbest Cumhuriyet Fırkası, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün isteği üzerine Fethi Okyar tarafından kurulan kısa ömürlü bir siyasi partidir. 1946 ve 50`lere kadar artık, muhalefetsiz bir dönem başlamıştır.

Faydalanılan Kaynaklar

Dipnotlar: Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c.12, s. 252.; .; İhsan Kasım Salihi,; Prof. Dr. Ali Fuat Başgil, 27 Mayıs İhtilali ve Sebepleri, (Terc Av. M. Ali Sebük, Av. İ. Hakkı Akın), İst.Yakın Tarih Ansiklopedisi, Yeni Nesil, İst., 1988, c. 2, s. 160.; Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız vd., Yakup Üstün, Her Yönüyle Tevfik İleri, Türkiye Diyanet Vakfı, Ank., 1995, s. 85.

AĞAOĞLU, Ahmet, Serbest Fırka Hatıraları, Nebioğlu Yayınevi İstanbul.

EMRENCE, Cem, Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.

OKYAR, Ali Fethi, Üç Devirde Bir Adam, Yay. Haz. Cemal Kutay, Tercüman Yayınları, İstanbul 1980.

Osman, SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, Fethi Okyar’ın Anıları, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1997.

TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler (1859-1952), İstanbul 1952.

TURAN, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi, 3. Kitap, Bilgi Yayınevi, Ankara 1995.

YETKİN, Çetin, Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, Karacan Yayınları, 1982.

DEVAM EDECEK