“Atatürk'ün geometri kitabını yazmasındaki amaç, Türkçe'yi yabancı kelimelerden arındırarak anlaşılır bir hale getirmektir.”

Atatürk’ün ölümünden bir buçuk yıl kadar önce kendi eliyle yazdığı geometri kitabını basmak, 3. Dil Tarih Kurultayı’nın hemen akabinde ortaya çıkan bir fikirdi. GEOMETRİ, çağdaşlığın yolunu açarken bilimsel alanda da yapılan önemli çalışmalardan biri oldu. Atatürk Türk milletine her alanda yenilik ve çağdaşlığın yolunu açarken bilimsel anlamda da oldukça faydalı bir çalışmaya imza atmıştır.

Atatürk'ün 1936-1937 yıllarında yazdığı 44 sayfalık GEOMETRİ KİTABI sayesinde bugün geometri terimleri en kolay ve anlaşılır şekilde yazılıp okunmaktadır. Atatürk'ün Dolmabahçe Sarayı'nda kendi el yazısı ile yazmış olduğu geometri kitabında matematiksel birçok terim geliştirilerek anlaşılması oldukça güç olan Osmanlıca terimlerin ezberlenme ve öğrenme güçlüğüne son verilmiştir. Birçok terimi anlaşılır hale getiren Atatürk'ün geometriye katkıları oldukça büyük olmuştur.

Atatürk'ün yazdığı geometri kitabı 1937 yılında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yazar adı belirtilmeden yayımlanmıştır. Aynı yıl Atatürk Türk Dil Kurumu'nun daha önce kullanılmakta olan ve çeşitli bilim dallarına ait terimleri Türkçe terimler ile yeniden düzenleyerek Türk dilini yabancı dillerin etkisinden kurtarma çalışmalarına başladığını ilan eder. Böylelikle okullarda eğitim Türkçe terimlerle basılmış olan kitaplarla başlar ve Türk kültür hayatında önemli bir adım atılmış olur.

İkinci baskısı 1971 yılında Türk Dil Kurumu tarafından çıkarılmış olan kitaptaki birçok terim bizzat Atatürk tarafından türetilmiştir. Atatürk'ün geometriye verdiği önem ve geometri alanında yaptığı çalışmalar bilim adına yapılmış önemli çalışmalardır. Atatürk'ün kendisinin türettiği matematik terimleri ve yaptığı geometri tanımlarının büyük bir bölümü bugüne değin değişmeksizin kullanıla gelmiştir. Sadece birkaç terim sonradan küçük ölçüde değiştirilmiştir.

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK,  1937 yılında Sivas lisesinde benim bulunduğum sınıfa geldi. Atatürk adı etrafında oluşan efsanenin etkisindeyiz. Gözleri o kadar kuvvetli imiş ki Gözlerine bakan çarpılırmış. İlkin korka korka, gözlerine bakıyoruz. Çarpılmadığımızı görünce O mavi gözlere 45 dakika doya doya baktık. Dersimiz hendese idi. (Yani geometri). Atatürk dişçinin kızı Saadet’i tahtaya kaldırdı. Geçen derste müselleslerin nasıl eşit sayılacağını okumuştuk. Saadet bunun için tahtaya iki müselles çizdi. Biz o vakit üçgene müselles derdik. Saadet müsellesin kenarlarına ALFA, BETA ve GAMMA harflerini koydu. Atatürk’ün birden kaşları çatıldı. Saadet’e neden Yunan harfleri kullandığını sordu. Saadet, hocamız böyle yazdı, Ben de onun için kullanıyorum deyiverdi. Matematik hocamız müdür Ömer Bey sınıfta idi. Atatürk aynı soruyu ona sorunca Ömer Bey topu bakanlığa attı. Bakanlık bir kitap göndermişti, Onda bu harfler kullanılmıştı. Atatürk kitabı istedi o sayfayı buldu, yırtıp yere attı. Sonra gidip parmakları ile Yunan harflerini sildi yerine ABC yazdı.

 Bize; “arkadaşlar Türk alfabesi matematik terimlerini de ifade etmeye yeterlidir.” dedi. Aradan bir hafta geçmeden ABC’li yeni kitabımız geldi.

Osmanlıcası – Atatürk'ün önerdiği

Bu'ud - boyut

amûd - dikey

dılı - kenar

faraziye - varsayı

hat - çizgi

hattı munassıf - açıortay

hattı mail - eğik

kutur - çap

kavis - yay

kaaide - taban

kaim zaviyeli müselles - dikey üçgen

mekan - uzay

muhit-i daire - çember

mümâs - teğet

mustatîl - dikdörtgen

muhammes - beşgen

mecmû - toplam

mesâha-i sathiyye - alan

mahrut - koni

müselles-i mütesâviyü'l-adlâ' - eşkenar üçgen

müselles-i mütesâviyü'ssâkeyn - ikizkenar üçgen

murabba - kare

mümaselet - imsiy

müştak - türev

müsavi - eşit

muvazi - paralel-koşut

menşur - pürüzma

mukavves - eğri

muhit - çevre

nisbet - oran

nısf-ı kutur - yarıçap

re's - köşe

re'sen mütekabil zâviyeler - ters açılar

satıh - yüzey

seviye - düzey

şâkulî - düşey

şibh-i münharif - yamuk

tenasüb - orantı

tamamlıyan zaviye - tümey açı

umumi totale - ökül küre - yüre

ufkî - yatay

va'zîyet - konum

veter - kiriş

zâviye - açı

zâviyetan'ı mütabâdiletân-ı dâhiletan - iç ters açılar

zâviyetân-ı mütevâfıkatân - yöndeş açılar

zaviyei hadde - dar açı

Adnan GÜLLÜ

Tarih Araştırmacısı

Kaynak: Prof. İlhan Başgöz makalesinden faydalanılmıştır.

Agop Dilâçar, "Geometri" kitabının Önsözü, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1981

 Vikipedi Ansiklopedisi