Dil; bir milleti millet yapan en büyük değerdir. Dilini kaybeden hürriyetini kaybeder.

Evliya Çelebi, Türk edebiyatının gezi türündeki ilk ve  en önemli eseri olarak adlandırılan, "Seyahatname" adlı kitabın yazarı, ünlü Türk gezgin. 42 yıl boyunca yaptığı seyahatleri 10 cilt olan Seyahatname eserinde ele almıştır. Gittiği yerlerin gündelik yaşamını, çarşı, Pazar mahalle ortamlarını, su, çeşme mescit, medrese, mektep yapılarını öncelikle tanıtan Evliya Çelebi, yerel adetleri, düğün, eğlence, bayram geleneklerini de anlatır. Diğer yandan, Anadolu ve İstanbul Türkçesinin en zengin kaynağı olan eserinde bugün kullanılmayan ya da bugün ki biçimden farklı yüzlerce sözcük vardır.  Türklerle ilgili bizim coğrafyamız da bugün kullanılmayan bir takım sözcükleri ve deyimleri hatırlatmak istedim.

Aksu’nun bir tarafı Maraş, diğer tarafı Antep’dir. Arada Şîr Dağı vardır. Bu silsile  tâ Arafat’ta son bulan yüksek bir dağdır. Bu dağ ve beldelerde cümle Türkmen kavimi yaşar. Lisanları da kendileri gibi Buhara illerinden gelmedir. Bütün Türkler on iki çeşit lisan üzere  konuşurlar. Bu kavim, iptida Mâveraünnehri’den çıkıp Danişmendi, Akkoyunlu, Selçuk namlarıyla ayrı ayrı bu Rum(Anadolu) diyarına ayak basıp her biri birer diyarı istila etmişlerdir. Çeşit çeşit lehçeleri vardır. Türkmen lisanı Tatarcadan ayrıdır.

Türkmen lisanında : Sayılar bildiğimiz gibi bir iki üç…tür. Ama deyimleri aşağıda yazılmıştır.

Acarlı: yeni, arvana: dişi deve, dar çıkma: daralma, kançeri yeliğan be? : nereye gidersin bire?, kömeç: ekmek, lavaşa: ekmek, Pişi: ekmek

Kız ve kadın isimleri:

Zahrufa, Çekdem, Mavezniye, Âşide, Cam, Câmeb, Gülhân, Gülfâm, Susâm, Canzâr, Deldelzâr, Cubâr(Cevbâr), Hümâ, Âsida,(Âseyda), Âbişa, Hücân, Hündî, Döndî (Dödü).

Cariye isimleri:

Yumlak, Dolmak, Penpe, Erise, Nârene, Nârice, Dehân, Sühân, Minşe, Varka,

Türkmen kul(köle) isimleri:

Masmâr, Yoz, Ulud, Bozuklu (Bozoklu), Yaşar, Yasar, Kahud, Kahraman,

Türkmen erkek isimleri:

Elemşah, Kılıç Alp, Diş Budak, Korkud, Boğa Alp, Masladin, Yezid, Mezid, Müzüd, Merdan, Seyfâli,

Türkmen kabilelerinin isimleri:

Zülkadiriye, Karakeçili, Döblü, Akkoyunlu, Memsaplı, Pehlivanlı, Kaçarlı, Dölek, Yuvacık, Keçeli, Avşarlı, Avcılar, Dedeler, Torunlar, 

Bunlar cümle yek- dil(dilleri gönülleri bir) kabileler sayılır. Arapğir ile Divriği arasında Sarı Keçili (Sarıçiçek) dağında yaylarlar.

Diğer ıstılahlar (sözler deyimler)

Ballığare: markop

Kekremsi: şarap

Dutuk: duvak

Helat: hil’at

Çögeldim: kocadım

Yağaz ancılayan düz naçar: bu kere şöyle yap dülgert.

Karanda şarlı: taşrada şehirli

Kekremsi hür poldadır: şarap içerler

Irmağa çimge uşak: suya girermisin oğlan

Nâşı avanla helesi miydin he mi?: bilmediğin adamla şöyleşirmiydin?

Uşak:oğlan

Ayne dâmının farkı maslıkıdır: Caminin imam-ı kebiridir.

Şu kişi: o kişi

Hâm halet: çerşi sevabı

Şarkdı: şehirli oldu.

Çendi,: makas

Emcek: meme

Damdazlak: çırçıplak

Damda bana: çadırda bana

Uyana mı diyek be uşak?. Benzeye mi dersin be oğlan?

Gasl u gaşlı gaza hür poldadır: kinli kibirli şehre gelir kahve içerler

Alat samat: tiz koruca

Şu çili: şu murdarı

Belki dehleye kek yerden: belki gözde  uzak yerden

El bizi de danlıyalar kişi: Halk bizi acepleye adam

Göğü: ayna

Gökçek: güzel

Çalap: Allah

Yalvaç: peygamber

Heykel: tılsım

İne(Ayne): camii

Mezket: mescit

Fakı:imam

Ünlen: müezzin

Kancerin idin?: nerede idin?

Dehle: gözet

Taraş:tazı

Köpler tiken: küçük tazı

Mantıl: pazupent

Sankı:yengi

Çom cemaat:cümle cemaat

Onadım: yuvarlandım

Haşal it: uyuz köpek

Çallağdırır bağrım:oynatır yüreğim

Ttuşum: fikrime geldi.

Bunlar daha nice garip lehçeleri vardır. Birbirlerinin lisanlarını tercüman ile anlarlar. Türk şubelerinin Çağatayca kolu en fasihidir.

Moğol, Boğol, Türk,Kozak, Heşdek, Dağıstan; Lezki, Kumuk, Tatar, Nacara, Nogarî, Orumit, Ulu- Nogay, Kiçi, Nogay, Şaydak – Nogay, Haydak, Bardak, Kırım gibi birçok kavimler hep Türk ve Tatarlardır. Türkmen Al-i Osman dahi onlardandır. Ama Kalmak Tatarı yani Çin, Hatay ve Huten ile Mosko(Rusya) arasında ki karanlık dünya’ya varınca değin yayılmış bu kavim, başka bir Tatarlardır.

On iki “tamı” yani şahları olup on iki adet  de lisanları vardır ki birbirlerini anlamayarak gezerler.

(Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C. III,İstanbul, 1314(1898),ss.171-174’ten)