Dr. Buğda: “1933 Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti, millî temeller üzerine kurulmuştur.”

Kahramanmaraş Türk Ocakları, yeni dönem programlarını devam ettiriyor. Bu hafta Alimcan Buğda Türkistan İslam Cumhuriyetini ve gelişmeleri anlattı

31 Ekim akşamı Ocakbaşı Sohbetinin konuğu olan K.S.Ü. Öğretim Üyesi Dr. Alimcan Buğda, Türk Dünyasındaki "CEDÎDCİLİK HAREKETİ ve 1933 DOĞU TÜRKİSTAN İSLÂM CUMHURİYETİ’NE ETKİSİ” konusunda çarpıcı açıklamalar yaptı.

Dr. Buğda konuşmasına, İslâm dünyası ve Osmanlı İmparatorluğu’nun son yüzyıllarda Batı karşısındaki yenilik arayışlarına değindikten sonra Türk dünyasında başlayan Cedidcilik/Yenileşme hareketleri ve bunun Doğu Türkistan’a kadar olan yansımalarını anlattı. Cedidcilik fikir ve eğitim hareketinin etkisiyle “1933 Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti, millî temeller üzerine kurulmuştu.”dedi.

Özetle şöyle konuştu:

* İslâm Dünyası 18. Yüzyıla kadar kendine özgü bir farklılık içerisinde olsa da dinî, siyasî ve içtimaî sahada ve kültürel yapı itibariyle kaynaşma ve dayanışma içinde idiler ve bunu Osmanlı İmparatorluğu sağlıyordu.

* Batı, İslam dünyasına müdahale sürecinde -özellikle 20.yüzyılın başlarında- hemen hemen tüm İslam ülkelerini istila etmiş, Osmanlı devleti Balkanlar’da kontrolünü kaybetmiş, Orta-Asya Türkistan Müslümanları ise sürekli Rus ve Çin yönetimin saldırılarına maruz kalmıştı. Keza, Orta Doğu Müslüman Ülkeleri de Batılıların işgaline maruz kalmıştı.

* Bunun neticesinde Müslümanlar milli, siyasi, fikri ve kültürel yönden kendi içinde ayrışmaya başlamış ve İslam dünyasında zihniyet faklılıklar meydana gelmiştir.

* İlk Islahat ya da reform hareketleri, İslam Ülkelerinin Merkezi konumundaki Osmanlı Devleti’nde, 1839, 1856 ve 1870 yıllarından itibaren siyasi, iktisadi, hukukî ve kültürel alanlarda ortaya çıkmaya başlamıştır. Tanzimat, Islahat fermanı, Meşrutiyet hareketleri ve devamı…

* Avrupa’nın siyasi ve kültürel baskılarının da etkisiyle ortaya çıkan modernist ve reformist hareketlere tepki olarak, Hicaz bölgesinde Abdülaziz b. Abdulvahhab’ın başlattığı “Vahhabilik” hareketi doğmuştur. Mısır’da ise Cemaliddin Afgânî, Muhammed Abduh ve Reşit Riza gibi kişiler İslâm’da “reform / Islahat” arayışlarını başlatmışlardır.

* 19. Yüzyılın başından itibaren Rus kültürünün işgalinden kurtulmayı hedefleyen Müslümanlar, başta Tatarlar olmak üzere Rus işgali altındaki Müslüman Türkler, medrese eğitiminde reform / ıslahat ve kültürel aydınlanma faaliyetlerine girişmişler, İsmail Gaspıralı’nın öncülüğünde,“Cedidcilik” hareketi başlatmışlardır.

* İsmail Gaspıralı’nın 1884’den itibaren Kırım’da Tercüman Gazetesi ile ortaya koyduğu; “Dilde, fikirde ve işte birlik” sloganı çerçevesindeki Cedidcilik hareketi, zaman içinde milli diriliş hamlesine dönüşmüştür.

* Ceditçiler, Rus ve Batı kültüründen etkilenmiş olmalarına rağmen, Türk ve İslam Kültürü konusunda son derece hassasiyet göstermiş, milliliğe önem vermiş ve ilk etapta Türk dünyasında birliği tesis etmeyi hedeflemişlerdir.

* Kazan ve Kırım’da başlatılan Cedidcilik hareketi, 19. Yüzyılın sonlarından itibaren Orta-Asya Türkistan Cumhuriyetleri ve Doğu Türkistan coğrafyasına da yayılmaya başlamıştır.

DOĞU TÜRKİSTAN’DAKİ CEDİDCİLİK HAREKETİ

Dr. Âlimcan Buğda, Doğu Türkistan’da gelişen Cedidcilik hareketlerini ise şöyle özetlemiştir:

* “Cedidcilik” hareketi, Uygur Müslümanları arasından 19.yüzyılın sonlarına doğru ilk olarak Doğu Türkistan’ın Kaşgar ve Gulca şehirlerinde yayılmaya başlamıştır. Uygurlar arasında yayılan bu hareket Kazan, Taşkent, Buhara, İstanbul, Kahire, Hindistan gibi yerlerde eğitim gören kişilerin, bu bölgelerde ortaya çıkan cedidcilik / ıslahat hareketlerinden etkilenmeleriyle oluşmuştur. Ayrıca, ticaret ile uğraşan zengin tabakaların Rusların hakimiyeti altındaki bölgelere, Türkiye ve Hindistan’a gidip gelmelerinin, keza hac farizasını eda etmek için seyahat edenlerin yeni fikir ve gelişmelerden haberdar olmalarının da etkisi büyüktür.

* Doğu Türkistan’daki Cedidcilik hareketinin öncülüğünü Musa Bay ve oğulları yapmıştır.

* Doğu Türkistan’daki “Cedidcilik” hareketinin önderlerinden Abdulkadir Damolla, Sabit Damolla, Hacı Kutluk Şevkî ve Mehmet Ali Tevfik gibi aydınlar, yurt dışında eğitim görmüşlerdir.

* Abdulkadir Damolla; Buhara, Kazan, İstanbul, Kahire gibi ilim merkezlerinde iyi eğitim almış birisiydi. Ceidtçilik hareketini ilk önce Kaşgar’da kendisinin eğitim aldığı ve hocalık yaptığı tarihi "Hanlık Medrese”de eğitim reformlarıyla başlatmıştır. Bu hareket kısa süre içinde diğer hocalar ve talebeler tarafından benimsenmiş, diğer bölgelerde “Yeni Mektep” adı altında yayılmaya başlamıştır.

* Hacı Kutluk Şevkî; Kahire, İstanbul ve Buhara’da eğitim almıştır. Şevkî, Kaşgar’da dini ve kültürel alanda Algha / İleri adında bir milli gazete neşretmeye başlamış, daha sonra bu gazete Şerkî Türkistan Hayatı, Erkin Türkistanve Yeni Hayat adlarıyla 1938 senesine kadar yayınına devam etmiştir.

* Algha / İleri gazetesinin künyesinde “Cedidcilik” hareketinin ilkesi olan “dilde, işte ve fikirde birlik” ifadesine yer verilmiştir. Bu gazetenin fikirleri zaman içinde siyasî bir harekete dönüşmüş ve 12 Kasım 1933 senesinde Kaşgar’da kurulan “Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti” Devletinin temelini oluşturmuştur.

* Mehmet Ali Tevfik; Kazan ve İstanbul’da eğitim almıştır. Ceditçilik hareketini daha çok eğitim sahasında yürütmüştür. Tevfik ilk Usul-i Cedidokulunu kendi memleketi Artuş ilinde açmış, kendi yetiştirdikleri gençlerden “İzci” adı altında bir grup oluşturmuştur. Kısa zaman içinde Doğu Türkistan’ın değişik bölgelerinde çok sayıda Usul-i Cedid okulları açıldı. Bu okullar, Çin Komünist Partisi’nin Doğu Türkistan’ı işgalinden sonra 1965 senesine kadar “Millî Akartış Uyuşması / Millî Aydınlık Hareketi” adı altında Doğu Türkistan çapında eğitim ve kültür yönünden çok ciddi faaliyet göstermiştir.

* Sabit Damolla; Kahire’de eğitim almış, Suudi Arabistan, İstanbul ve Hindistan’da bulunmuş büyük dini adamı ve siyasetçidir. Doğu Türkistan’ın Çin işgalinden kurtulması için büyük mücadele vermiş, 12 Kasım 1933’de Kaşgar’da kurulan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti Devletinin ilk Başbakanı olmuştur.

DOĞU TÜRKİSTAN’IN İŞGALİ

Dr. Âlimcan Buğda, bundan sonra da sözü Doğu Türkistan’ın işgaline getirmiş ve özetle şunları söylemiştir:

* 1876 yılında, Mançur-Çin Devleti, casuslarıyla Doğu Türkistan’ın hâkimi Yakup Han Bedevlet’i zehirleyerek öldürdükten sonra Doğu Türkistan’ı işgal etti.

* 1884 senesinde Doğu Türkistan’ın adını değiştirip “yeni sömürge” mânâsına gelen “Sinkiang, Xin jiang” adını taktı.

* 1911 senesinde Timur Halife, Çin işgaline karşı istiklâl ayaklanması başlattı.

* 1931 Şubat ayında Hoca Niyaz Hacı ve Salih Dorga liderliğinde ikinci defa milli bir ayaklanma başladı, ayaklanma sonucunda Sabit Damolla önderliğinde 12 Kasım 1933’te Kaşgar’da “Şerkî Türkistan/Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti” kuruldu. Hoca Niyaz Hacı Cumhurbaşkanı, büyük bilgin Sabit Damolla Başbakan oldu.

* 1933 senesinde Kaşgar’da kurulan “Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti” devletinin fikir ve maksadını dile getiren “Doğu Türkistan Hayatı, Erkin Türkistan ve Yeni Hayat” ve “İstiklal Mecmuası” gibi yayınlarda «Cedidcilik» hareketinin tesirlerini görmekteyiz.

* Maalesef, Doğu ve Batı Türkistan halkının umudu olan ve o kader zorluklar için kurulmuş bu genç cumhuriyet, Sovyetler Rusya’sının Batı Türkistan’a kötü örnek olacak korkusuyla fiili müdahalesi sonucu kısa süre sonra ortadan kaldırıldı.

* Doğu Türkistan halkı istiklal mücadelesinden asla taviz vermedi ve 12 Kasım 1933 tarihinde bu Cumhuriyeti tekrar ayağa kaldırdı ve bu defa Gulca şehrinde Doğu Türkistan Cumhuriyetini ilan etti. Bu cumhuriyet 1949 senesine kader devam etti.

* İkinci dünya harbinde Sovyetler Rusya’sının Almanlara karşı galip gelmesi ve Çin’de milliyetçi Çinlilere karşı Çin Komünist Partisi’nin galip gelmesiyle, Stalin Doğu Türkistan’ı ayni ideolojiyi paylaştığı Çin Komünist Partisi’nin işgaline yardımcı oldu; âdeta Komünist Çin’e hediye etti. 1949 yılından beri Doğu Türkistan Komünist Çin işgali altında bulunmaktadır.

DOĞU TÜRKİSTAN İSLÂM CUMHURİYETİ’NDE BASININ ROLÜ

Doğu Türkistan Hayatı Gazetesi:

* Gazete idaresi: Kaşgar Maarif Nezareti, neşriyat şubesi tarafından Haftada bir defa neşredilen Dinî, millî, ilmî, edebî, ahlakî ve siyasî gazete olup, şiarı «Dilde, işte, fikirde birlik»tir.

“İstiklâl” Mecmuası:

* İstiklal Mecmuası, İstiklal Cemiyeti’nin fikir ve görüşlerini halka beyan etmek maksadıyla çıkarılmış bir mecmuadır. Mecmua 1933 senesinde Kaşgar’da kurulan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin kurucu heyetleri tarafından tesis edilen İstiklâl Cemiyeti’nin neşir organıdır. Mecmuanın yazıları baştan sonuna kadar, eski Arapça Uygur yazısıyla yazılmıştır. Mecmua kapak ve arka kapak dâhil 75 sayfadan oluşmaktadır. Kapak kısmının tam ortasında renksiz hilal, ay ve beş yıldız, hilal içinde eski Arapça Uygur yazısıyla tezhipli “İstiklâl” kelimesi yazılmıştır. Üst kısmında “Ramazan 1-2 sayı, her sayının fiyatı 1ser” ibaresi yazılmıştır. Hilalin sol tarafında “her iki haftada bir defa dağıtılan dini, millî, ilmi, siyasi, içtimai, iktisadi, edebi, ahlaki ve tenkidi mecmuadır” ibaresine yer verilmiştir. Hilalin alt kısmında “Doğu Türkistan İstiklal Cemiyeti’nin naşir-i efkârıdır. Şiarı: Dinde, dilde, fikirde ve işte birliktir” ibaresine yer verilmiştir. Bir altta ise, “tesis tarihi sene 1352 Ramazan. İdare yeri; istiklal Cemiyeti” ibaresine yer verirken bir altta ise, “Başmuharriri: Sufizade” yazısına yer verilmiştir.

* İster Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti devletinin ana fikir ve temelini oluşturan “İstiklâl Cemiyeti Üyeleri”ne, ister Türkistan İslâm Cumhuriyeti devletini kuran ve hükümette yer alan kadrolara bakalım, çoğu Türk dünyasının değişik bölgelerinden gelen Cedidcilik hareketinin öncüleri idi. Bunlardan bazıları: (İstiklâl Cemiyeti Üyeleri) Muhammed Emin Sufizâde: Özbekistan; Sabit Damolla: Doğu Türkistan; Hacı Kutluk Şevkî: Doğu Türkistan; Tuğrulbey Rahimî: Türkiye; Mahmut Nedim Bey: Türkiye; Abdurahman Lokman: Başkurdistan; Oraz Beg: Kırgız ve Obulhasan Hacı: Doğu Türkistan.

ANAYASASINDAKİ MİLLÎLİK TEMASI

* 1933 İslâm Cumhuriyeti’ndeki Anayasa Maddelerinde “Millîlik” Vurgusu görülmektedir. Şöyle ki:

* Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti Anayasasının giriş bölümünde; «Doğu Türkistan Cumhuriyet-i İslâmiyesi zuhur edip, 57 seneden beri arzu ederek Allah’tan her zaman dilekte bulunduğumuz Dinî ve Millî İslâm Hâkimiyeti kurulmuştur.» şeklinde «millilik» ifadesi dile getirilmiştir.

* Yine Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti Anayasasının 2. maddesinde; «Doğu Türkistan Devleti, Cumhuriyet usulüyle kurulmuş olup, halkın refahı ve devletin asayiş içinde olması için halkı her türlü zahmet ve nizadan korumak, Milletin dinî, milli, medeni ve iktisadi işlerinin yoluna konulmasını temin etmek…» şeklindeki «millilik» ifadesi dile getirilmiştir .

MARŞLAR, BAYRAK VE SLOGANALAR

* Devletin kuruluş anında Doğu Türkistan Bayrağını Dalgalandırırken Söylenen Slogan:

* Bizim Bayrağımız Renginde Giyinmiştir Sema Hilât,

* Bayrağımız Gök Bayrak, Ordumuz Altın Ordu,

* Türkistan Türkün Yurdu, Türkün Olacak.

* İstiklâl Mecmuasındaki TÜRK OĞLU BİZ şiiri (şairi, Mahmud Nedim): “Türk oğlu biz ey arkadaş, birdir bizim yurdumuz/ Yürümektir, çalışmaktır, vatan için borcumuz /Şan getirdi, şan aldı, işbu şanlı ordumuz// Yastığımız taştan olsa, yorganımız yapraktan/ Vazgeçmeyiz bu ordudan, bu şanlı gök bayraktan/ Şan getirdi, şan aldı, işbu şanlı ordumuz.//Tekkemizdir mezar taşı, battaniye topraktan/ Yurdumuzu koruruz biz, vahşi yırtık tırnaktan/ Şan getirdi, şan aldı, işbu şanlı ordumuz.”

Dr. Âlimcan Buğda, konuşmasını SONUÇ olarak şöyle tamamladı:

* Kırımlı İsmail Gaspıralı’nın «dilde, fikirde, işte birlik» şiarı ile dile getirdiği «Cedidcilik» mefkûresinin hedefi, Türk dünyasında ortak yazı ve ortak dil kullanarak dil birliğini sağlamak, ortak fikir ve ortak düşence geliştirerek, güç birliği ve işbirliğiyle tüm Türkleri esarettin kurtarıp, Türk dünyasını bir çatı altında toplayarak cihanşümul millî bir hâkimiyeti tesis etmekti.

* Bu hareket, Rus ve Çin işgali altındaki Müslüman milletlerin milli kimliklerini yeniden oluşturmasına, toplumların aydınlanmasına ve birçok milletlerin işgalden kurtulup kendi milli devletlerini kurmalarına fikrî temel teşkil etmiştir.

* Keza bu hareket, Doğu Türkistan halkının Çin esaretinden kurtulup 1933 Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti Devletinin kurulması için fikri altyapı hazırlamıştır.